Кыю каләмле язучы

 Балачагы һәм мәктәп еллары Зәй районының Югары Баграҗ исемле керәшен татарлары авылында уза. Алар яшәгән нигез бүген дә исән,  йортлары  яңартылган.

 Иң беренче хикәясе аңа егерме яшь чакта басылып чыга. «Ян, учагым, ян!» исемле лирик хикәя була ул.

 Күп язуының бер сере – ул инде иртәнге биштә торып язарга утыра торган була. Һәм һәр көнне тоташтан дүрт-биш сәгать – иртәнге уннарга кадәр эшләгән. Гадәттә, шушы вакыт эчендә биш бит язган. «Үземә-үзем куйган шушы нормадан артыгын язу файдасыз, чөнки сүзнең көчен-авырлыгын югалтасың, уй чуала башлый», – дигән.

 Язганнары арасыннан үзенә иң якын әсәре – «Яра» повесте.

 «Чын дусларым» дип ул Фәрваз Миңнуллин, Мөхәммәт Мәһдиев, Газиз Кашапов, Хәсән Сарьян, Фаил Шәфигуллин, Газиз Мөхәммәтшин, Шәриф Хөсәеновларны санаган.

 Аяз Гыйләҗевны хатыны Нәкыя белән кардәшлек җепләре бәйли. Әнисенең энесенең хатыны – Нәкыянең апасы. Апасына бала карарга булышкан, аш-суга оста, чибәр, зифа буйлы Нәкыяне егет кечкенәдән күреп, күзәтеп үсә.

 1950 елның март аенда аны – Казан дәүләт университеты студентын, хикәяләре белән танылып килгән язучыны, «советка каршы коткы таратуда һәм милләтчелектә» гаепләп алты елга хөкем итәләр һәм Казакъстан далаларындагы Актас лагерена озаталар.

 Нәкыясенә беренче хатын төрмәдән юллый. Кыз бу вакыт унынчыны тәмамлап, мәктәптә укыта башлаган була. Озак кына шөбһәләнү-икеләнүләрдән соң, Нәкыя аңа җавап язарга була: егетнең нәсел-нәсәбен, ата-анасын белгән туганнары Гыйләҗевлар хакында бер яман сүз дә әйтә алмыйлар.

 1955 елның көзендә Аяз төрмәдән кайта. Авылына кереп, әти-әнисе белән күрешә, бер чынаяк чәй эчә дә, җәяүләп 30 чакрымдагы Әхмәт авылына юл тота – Нәкыя янына.

 1957 елда алар өйләнешәләр. Нәкыя бу вакыт универ-ситетның беренче курсында укый. Аязны исә кабат өченче курска алалар.

 Төрмәдән котылгач, бик аз гына вакыт ул «Азат хатын» журналы редакциясендә дә эшләп ала.

 1958 елда Аяз Гыйләҗевнең «Җиз кыңгырау», 1959 елда «Киек каз юлы» әсәрләре сәхнәгә менә. Үз тормышлары җиңел булмаса да, әдип алар өчен алган гонорарны: «Өй салыгыз!» – дип, әтиләренә җибәрә.

 Нәкыя апаның әнисе 87 яшенә кадәр алар белән яшәп, хәер-догасын биреп калдыра. Кияве Аяз белән аның серләре бик килешә!

 Нәкыя белән Аяз Гыйләҗевлар өч ир бала тәрбияләп үстерәләр: Искәндәрләре – галим, Мансурлары – драматург, Ришатлары – эшмәкәр.

 Аяз Гыйләҗев гомер буе көндәлекләр алып бара.

 «Җомга көн, кич белән...» һәм «Әтәч менгән читәнгә» повестьлары өчен А. Гыйләҗев 1983 елда Г. Тукай бүләгенә лаек була.

 Әдипнең киң катлау укучыга иң билгеле әсәрләре: «Өч аршын җир», «Берәү», «Язгы кәрваннар», «Мәхәббәт һәм нәфрәт турында хикәят», «Яра», «Язгы кәрваннар», «Урталыкта», «Әтәч менгән читәнгә», «Балта кем кулында?», «Йәгез, бер дога», «Дүртәү», «Җомга көн, кич белән» һ. б.

 Тормыш иптәше белән базарга җитәкләшеп чыкканда да, кайтышлый: «Нәрсә күрдең?», – дип сорый. «Бәрәңге, ит, фәлән-төгән», дип санап китсә, «Ай-яй тирән фикерләвең юк. Ә мин монда бер романлык нәрсәләр күрдем, тормышны аңладым. Ә син өстән-өстән генә күрәсең», – дия торган була.

 1993 елда Татарстан Президенты М. Ш. Шәймиев Указы нигезендә аңа «Татарстанның халык язучысы» дигән шәрәфле исем бирелә.

 Аяз Гыйләҗев 2002 елның 13 мартында вафат була.